Μια εξαιρετική μελέτη των εμφυλίων πολέμων, καθώς και πώς αποτυπώθηκαν αυτοί στον ευρωπαϊκό κινηματογράφο, κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Μωβ (περισσότερα για το βιβλίο δείτε εδώ). Η Ελευθερία Ράνια Κοσμίδου (Eleftheria Rania Kosmidou), Λέκτορας στο Τμήμα Film Production του Πανεπιστημίου του Σάλφορντ στο Μάντσεστερ της Μεγάλης Βρετανίας, μελετά εμβληματικές ταινίες του ευρωπαϊκού κινηματογράφου που έχουν ως θέμα τους εμφύλιους πολέμους που έπληξαν κατά καιρούς τη γηραιά ήπειρο. Η επιστημονική προσέγγιση με την αντίστοιχη ορολογία που παρουσιάζεται, η ανάλυση κάθε ταινίας καθώς και η επιστημονική επιμέλεια του Χρήστου Δερμεντζόπουλου και το επίμετρο του Κωστή Κορνέτη, καθιστούν το βιβλίο εγχειρίδιο για όσους μελετούν ή αγαπούν τον κινηματογράφο και την ιστορία.
Κυρία Κοσμίδου, πείτε μας λίγα λόγια για το νέο σας βιβλίο.
Το βιβλίο «Οι Ευρωπαϊκοί Εμφύλιοι Πόλεμοι Στον Κινηματογράφο: Μνήμη, Σύγκρουση και Νοσταλγία είναι η μετάφραση του βιβλίου μου- European Civil War Films: Memory, Conflict and Nostalgia» εκδόθηκε στη Νέα Υόρκη και στο Λονδίνο από την Routledge το 2013 και επανεκδόθηκε το 2016. Οι Μωβ Εκδόσεις αγόρασαν τα δικαιώματα και το ενέταξαν στη σειρά Ιστορία και Κινηματογραφικές Σπουδές που διευθύνει ο συνάδελφος καθηγητής Χρήστος Δερμεντζόπουλος.
Στο βιβλίο εξετάζω, αναλύω και μπαίνω σε διάλογο με μια σειρά Ευρωπαϊκών ταινιών που διαπραγματεύονται τους εμφυλίους πολέμους στην Ελλάδα, Ιρλανδία, Ισπανία και πρώην Γιουγκοσλαβία. Είναι μια ενδιαφέρουσα, πρωτοποριακή έρευνα επάνω σε ένα θέμα το οποίο έχει γενικά παραμεληθεί.
Εξετάζω τις ταινίες Ο Θίασος (1975) του Θόδωρου Αγγελόπουλο, Belle Époque του Fernando Trueba, La Lengua de las Mariposas, [Η γλώσσα της πεταλούδας] του José Luis Cuerda, Γη και ελευθερία του Ken Loach, Michael Collins του Neil Jordan, The Wind That Shakes The Barley, [Ο άνεμος χορεύει το κριθάρι] του Ken Loach, Underground του Emir Kusturica, και No Man’s Land [Ουδέτερη ζώνη] του Danis Tanović, μέσα από τα θεωρητικά πλαίσια της πολιτισμικής μνήμης και κυρίως της μεταμνήμης (postmemory), της νοσταλγίας, της αλληγορίας, της πλοκής (emplotment), του είδους του μελοδράματος, του βλέμματος και της οπτικής του Μπαχτίν για το καρναβαλικό στοιχείο.
Οι εμφύλιοι πόλεμοι είναι σίγουρα ένα θέμα πολύπλοκο, αλλά και δύσκολο, κατά τη γνώμη μου, να αποτυπωθεί ουσιαστικά και όχι μελοδραματικά στην τέχνη, και ίσως στον κινηματογράφο είναι ακόμα πιο δύσκολο. Ως ιστορικά και εθνικά τραυματικά γεγονότα, άλλωστε, δεν συζητιούνται ιδιαίτερα στη δημόσια σφαίρα, παρά μόνο μετά από πολλά χρόνια, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση του Ισπανικού εμφυλίου ή του Ελληνικού. Ως εκ τούτου δεν υπάρχει πληθώρα κινηματογραφικών ταινιών γύρω από αυτό το θέμα.
Κάποιοι από τους σκηνοθέτες και τις ταινίες τους τις οποίες συζητάω στο βιβλίο αποτυπώνουν τον εμφύλιο της χώρας τους ως μεταμνήμη (postmemory) καθιστώντας τις ταινίες τους ενδιαφέρουσες και χρήσιμες ,όπως έδειξε η έρευνα, αλλά και η οπτική με την οποία τις προσέγγισα. Παραδείγματος χάρη, ο Ken Loach στο Land and Freedom ξεκινάει την ταινία μεταμνημικά με την εγγονή του πρωταγωνιστή να παραβρίσκεται στην κηδεία του, κατόπιν κοιτώντας παλιές φωτογραφίες του από τον εμφύλιο. Με αυτόν τον τρόπο, όπως εξηγώ, καθιστά την ταινία ως αυτό που είναι, δηλαδή μια ταινία, και όχι η πραγματικότητα, ή κάτι που αφηγείται τα γεγονότα όπως έγιναν. Ο Αγγελόπουλος στον Θίασο, μια σημαντική κινηματογραφική παρέμβαση στην πολιτισμική λήθη του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου, χρησιμοποιεί την Μπρεχτική αποστασιοποίηση και την ελληνική μυθολογία ώστε να μας εμπλέξει διανοητικά στην «ανάγνωση» της ταινίας του. Κάποιες άλλες ταινίες όμως προσφέρουν μια μελοδραματική, διδακτική κινηματογραφική απεικόνιση, όπως για παράδειγμα η ταινία Michael Collins του Jordan. Όλες είναι πολιτικές αλληγορίες μιλώντας για το παρόν, ενώ αφηγούνται το παρελθόν, και πολιτικά όλες υιοθετούν μια κέντρο-αριστερή ματιά στα ιστορικά γεγονότα με τα οποία καταπιάνονται, ενώ με εξαίρεση τον Αγγελόπουλο, οι σκηνοθέτες βλέπουν με νοσταλγία το παρελθόν.
Σ΄ αυτού του είδους τις ταινίες υπερισχύει το διδακτικό/ ιστορικό σκέλος έναντι του καλλιτεχνικού/ ψυχαγωγικού;
Κατά την άποψή μου, το διδακτικό είναι ψυχαγωγικό. Δηλαδή, και όπως δείχνω στο βιβλίο μου, οι ιστορικές ταινίες, αλλά όχι μόνο, οι οποίες ισχυρίζονται ότι δείχνουν την αλήθεια, είναι διδακτικές, και αυτό είναι επικίνδυνο. Ο κινηματογράφος έχει μεγάλη δύναμη, όπως όλοι γνωρίζουμε εξάλλου. Το να προσπαθεί ένας σκηνοθέτης να μιλήσει κινηματογραφικά για έναν εμφύλιο με σκοπό να διδάξει αυτόν τον εμφύλιο και να προσφέρει ένα καλλιτεχνικό και ψυχαγωγικό θέαμα είναι απατηλό εγχείρημα. Για παράδειγμα, η ταινία του Βούλγαρη για τον εμφύλιο, Ψυχή Βαθιά, είναι άκρως ψυχαγωγική και διδακτική (έχω γράψει για την ταινία στο βιβλίο Civil War and Cinematic Narratives), ρομαντικοποιώντας τη βία και την εμφύλια σύγκρουση, εντάσσοντας, έτσι, το συγκεκριμένο παρελθόν σε ένα μυθολογικό πλαίσιο. Ο Βούλγαρης δυστυχώς σε αυτήν την ταινία προσφέρει ένα ηρωικό μεν, απολιτικό δε, παρελθόν μέσα από την απεικόνιση ηρωικών στρατιωτών και θανάτων και από τις δύο μεριές ώστε να ρομαντικοποιήσει και να συναισθηματικοποιήσει την εμφύλια σύγκρουση υποβαθμίζοντας τις ιδεολογικές διαφορές τους, σε αντίθεση με τις περισσότερες ταινίες για τις οποίες μιλάω στο βιβλίο μου, οι οποίες προβληματικοποιούν το παρελθόν με το οποίο καταπιάνονται και έτσι αποφεύγουν να γίνουν διδακτικές.
Μπορεί ένας δημιουργός μιας τέτοιας ταινίας να διατηρήσει τη σκηνοθετική ουδετερότητα και οπτική;
Κατά την γνώμη μου και όπως καταδεικνύω και στο βιβλίο μου, το θέμα δεν είναι η σκηνοθετική ουδετερότητα, αλλά το να αποφευχθεί ο διδακτισμός. Για παράδειγμα, ο Αγγελόπουλος, ο Loach, ο Trueba και οι άλλοι βλέπουν τους εμφυλίους της χώρας τους μέσα από μια αριστερή ματιά, όπως είπα παραπάνω, ωστόσο κατασκευάζουν τις ταινίες τους ως μεταμνήμες αποστασιοποιώντας, έτσι, το κοινό από το θέμα / θέαμα.
Πόση «ελευθερία» επιτρέπεται κατά τη γνώμη σας στους συντελεστές μιας ιστορικής ταινίας ως προς την εισαγωγή μυθοπλαστικών στοιχείων;
Νομίζω απεριόριστη. Οι ταινίες, όλες οι ταινίες, είναι μυθοπλασίες εξάλλου. Το αν ένας σκηνοθέτης ή ομάδα παραγωγής θέλουν να βασίσουν την ταινία τους σε ιστορικά γεγονότα, να συμβουλευτούν ερευνητές, ιστορικούς κλπ, είναι θεμιτό και στο χέρι τους, και πολλοί το κάνουν. Παρόλα αυτά θέλω να υπογραμμίσω ότι όλες οι ταινίες, χωρίς εξαίρεση, είναι μυθοπλασίες. Η ουσία έγκειται στο να αποφευχθεί η διδασκαλία και ο διδακτισμός.
Ποια ταινία σας έκανε ιδιαίτερη εντύπωση;
«Kinds of Kindness» του Λάνθιμου- είμαι άλλωστε φαν του Λάνθιμου. Είναι μια από αυτές τις ταινίες που άρχισε να μου αρέσει μετά. Θυμάμαι έφυγα από τον κινηματογράφο και την σκεφτόμουν για μέρες.
Πιστεύετε ότι το σημερινό κοινό αρέσκεται στον, ας μας επιτραπεί η έκφραση «πολιτικό κινηματογράφο»;
Νομίζω γενικά, ότι η πλειοψηφία του πληθυσμού δεν αρέσκεται στον πολιτικό κινηματογράφο, η σύντομη απάντηση είναι όχι. Πιστεύω ότι ο περισσότερος κόσμος θέλει να βλέπει ταινίες και να ξεχνιέται. Ζω στην Αγγλία εδώ και πολλά χρόνια και είναι ξεκάθαρο ότι αυτό ισχύει σε σχέση με τους φοιτητές μου, και όχι μόνο. Υπάρχει όμως μια μεγάλη μειονότητα που θέλει να βλέπει πολιτικό κινηματογράφο. Εξάλλου όλες οι ταινίες, ακόμη και πιο αδιάφορες, φέρουν εντός τους πολιτικές.
Ετοιμάζετε νέο βιβλίο;
Ναι, μόλις ολοκλήρωσα την νέα μου μονογραφία με τίτλο Framing the Films by Yorgos Lanthimos: The Weird in Contemporary Cinema, Brecht and the Uncanny, το βιβλίο βρίσκεται στο τυπογραφείο της Palgrave αυτή την στιγμή και θα εκδοθεί μέσα στον Οκτώβριο του 2025. Το βιβλίο διαπραγματεύεται όλες τις μεγάλου μήκους ταινίες του Λάνθιμου (εκτός την τελευταία του Bugonia) μέσα από το ανοίκειο και την Μπρεχτική αποστασιοποίηση.
Επίσης τον Μάρτιο 2025 δημοσιεύτηκε ο συλλογικός τόμος τον οποίο επιμελήθηκα Intangible Cultural Heritage and New Methodological Frameworks: Media, Performance and the Pubic Space. Σε αυτό το βιβλίο εξετάζουμε κινηματογραφικές ταινίες, ραδιοφωνικά προγράμματα και άλλα ΜΜΕ ως άυλη πολιτισμική κληρονομιά. Η δική μου συμμετοχή αφορά την ταινία Grbavica: The Land of my Dreams της Jasmila Žbanić και την έμφυλη βία που διαπραγματεύεται ως άυλη πολιτισμική κληρονομιά.
Σας ευχαριστούμε πολύ!
Facebook
Twitter
Tumblr
RSS